Sunday 22 March 2015


संस्कृत-व्याकरण

                                                             

                                              संस्कृत -व्याकरण


संस्कृत में व्याकरण की परम्परा बहुत प्राचीन है। संस्कृत भाषा को शुद्ध रूप में जानने के लिए व्याकरण शास्त्र का अधययन किया जाता है। अपनी इस विशेषता के कारण ही यह वेद का सर्वप्रमुख अंग माना जाता है ('वेदांग' देखें)। व्याकरण के मूलतः पाँच प्रयोजन हैं . रक्षा, ऊह, आगम, लघु और असंदेह। see video-  https://www.youtube.com/watch?v=tceQw1-W660

1वचन
संस्कृत में तीन वचन होते हैं- एकवचन, द्विवचन तथा बहुवचन।  संख्या में एक होने पर एकवचन का, दो होने पर द्विवचन का तथा दो से अधिक होने पर बहुवचन का प्रयोग किया जाता है।
3 लिंग   
पुलिंग  ,  स्त्रीलिंग  ,  नपुंसकलिंग
4 पुरुष
प्रथम पुरुष (third person) - स:, सा, कुमारः, रामः, गोविन्दः
मध्यम पुरुष (second person) - त्वम्, युवाम्, युयम्
उत्तम पुरुष (First person) - अहं, आवाम्, वयम्
समास
समास यानि संक्षेपीकरण। यथा -"राजा के समीप"="उपराजम्", यहाँ केवल "राजा के समीप" की जगह "उपराजम्" कहने से काम चल जाएगा. समास 4 प्रकार के होते हैं।

1) तत्पुरुष

2) द्वंद्व

3) बहुव्रीहि

4) अव्ययीभाव

समास क्रिया पदों में नहीं होता। समास के पहले पद को पूर्व पद कहते हैं बाकी सभी को उत्तर पद कहते हैं। समास के तोड़ने को विग्रह कहते हैं, जैसे -- "रामश्यामौ" यह समास है और रामः च श्यामः च (राम और श्याम) इसका विग्रह है।

कारक
कारक नाम - वाक्य के अन्दर उपस्थित पहचान-चिह्न
कर्ता - ने
कर्म - को (to)
करण - से (by), द्वारा
समप्रदान - के लिये (for)
अपादान - से (from) अलगाव
सम्बन्ध - का के की (of) रा, रे, री, ना, ने, नी
अधिकरण - मे, पे, पर (in/on)
सम्बोधन - हे, अरे,
वैयाकरण    
पाणिनी • कात्यायन • पतञ्जलि • यास्क • शाकटायन • भट्टोजि दीक्षित • वरदराज • शौनक • शाकल्य • स्फोटायन • भर्तृहरि • जयादित्य • वामन • रामचन्द्र • वाचस्पति मिश्र • हेमचन्द्राचार्य • जगन्नाथ पण्डितराज • कौण्डभट्ट • नागेशभट्ट • स्वरूपाचार्य अनुभूति • शेषनारायण • कैयट • जिनेन्द्रबुद्धि • हरदत्त • पुरुषोत्तमदेव • वृषभदेव • पुण्यराज • हेलाराज • कृष्णभट्टमौनि • भरतमिश्र • सीरदेव • परिभाषावृत्ति • पुरुषोत्तमदेव • विष्णुशेष
व्याकरण ग
व्याकरण ग्रन्थ-
     अष्टाध्यायी • महाभाष्य • सिद्धान्तकौमुदी • मध्यसिद्धान्तकौमुदी • लघुसिद्धान्तकौमुदी • महाभाष्यदीपिका • काशिकावृति • प्रक्रियाकौमुदी • प्रदीप • सूक्तिरत्नाकर • वार्तिक • काशिकाविवरणपंजिका • भागवृत्ति • भाषावृत्ति • शब्दकौस्तुभ
व्याकरण दर्शन ग्रन्थ 
वाक्यपदीय • वैयाकरणभूषणसार • वैयाकरणसिद्धान्त लघुमञ्जूषा • स्वोपज्ञवृत्ति • स्फोटवाद • स्फोटचन्द्रिका • स्फोटसिद्धि • परिभाषावृत्ति • परिभाषाप्रकाश • परिभाषेन्दुशेखर • गदा • भैरवी • भावार्थदीपिका
व्याकरण-सम्प्रदाय
कातन्त्र • चान्द्र • शाकटायन • हैम • सारस्वत • सौपद्म




                               Jvïðå÷Ó,.£ï 
   
  वर्ण परिचय
                                https://www.youtube.com/watch?v=cEeiBRw4HJo 

• सन्धि प्रकरण 
                               1   https://www.youtube.com/watch?v=c9XTIkPwQUM 

                               2   https://www.youtube.c/watch?v=XqQ2ydz7epQ 
• शब्द-रुप प्रकरण
                               https://www.youtube.com/watch?v=QJBieGZEzY8 
• कारक प्रकरण •
                              https://www.youtube.com/watch?v=XqQ2ydz7epQ
 समास प्रकरण 
                           https://www.youtube.com/watch?v=xJnkqrbFThQ
 • धातु प्रकरण 
                           https://www.youtube.com/watch?v=E32fwprfiUQ 
• प्रत्यय प्रकरण 
                            https://www.youtube.com/watch?v=pGv81aknBAc 
• अव्यय प्रकरण 
                           https://www.youtube.com/watch?v=c6KuZ_zJArM
 • संस्कृत-हिन्दी अनुवाद